W maju przypada wyjątkowa rocznica - 20 lat od momentu, gdy Polska stała się częścią Unii Europejskiej. W obliczu tego ważnego jubileuszu, Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Olsztynie pragnie krótko wspomnieć historię i co się wydarzyło w polskim rolnictwie i na wsi w tym okresie.
Ponad 20 lat temu akceptacja wejścia Polski do Unii Europejskiej wśród mieszkańców wsi nie była taka oczywista. Rok przed akcesją, w czerwcu 2003 roku, przeprowadzono referendum akcesyjne.
Za członkostwem było 77,45 proc. głosujących spośród uprawnionych do głosowania. Najmniejsze poparcie odnotowano wśród rolników. W kwietniu 2003 roku CBOS informował, że wśród badanych wszystkich grup społecznych jedyną, w której przeważali przeciwnicy eurointegracji, byli właśnie rolnicy – 52 proc „przeciw”, a 37 proc, „za”. Obawiano się konkurencyjnego zderzenia z rozwiniętym rolnictwem Wspólnoty, wykupu ziemi i przedsiębiorstw rolniczych przez obcokrajowców, a także restrykcyjnej polityki rolnej.
Przed akcesją niezwykle ważną, informacyjną rolę, powierzono polskiemu doradztwu rolniczemu, w tym Warmińsko-Mazurskiemu Ośrodkowi Doradztwa Rolniczego w Olsztynie. Odbywały się liczne spotkania. Do miejsc szkolenia, świetlic i sal gimnastycznych wiejskich szkół przybywały tłumy. Często były to burzliwe i emocjonujące spotkania, w których zawsze uczestniczyli doradcy, z najlepszą wiedzą o przebiegu i skutkach dla rolnictwa po integracji z Unią. W tym samym czasie negocjatorzy starali się wypracować jak najkorzystniejsze warunki zapisu w traktacie. Negocjacje toczyły nie tylko
w kwestii wysokości kwot mlecznych, ale przede wszystkim wysokości i warunków wypłaty dopłat bezpośrednich. Polska miała startować od 25% wysokości dopłat przy plonie referencyjnym 3 t/ha, co wówczas decydowało o poziomie wsparcia. Ostatecznie 65 proc. mieszkańców wsi zagłosowało na „tak”, przy ogólnokrajowej średniej na poziomie 77 proc. W miejscowościach do 5 tys. mieszkańców poparcie wyniosło 61 proc.
1 maja 2004 roku Polska, wraz z dziewięcioma innymi krajami Europy, wstąpiła w struktury Unii Europejskiej.
Obecnie mówi się, że „rzeczywistość zweryfikowała obawy i dziś możemy stwierdzić, że to właśnie rolnicy są grupą, która na akcesji najwięcej zyskała”, ale też tylko oni mają prawo do takiej oceny, gdyż oprócz licznych pozytywnych aspektów polskiego dwudziestoletniego członkostwa w Unii Europejskiej, nie brakowało również trudnych wyzwań.
Dzięki inwestycjom, wprowadzaniu nowych technologii, a przede wszystkim dostępowi do otwartych rynków unijnych, Polska, mimo wysiłków i kosztów ponoszonych na dostosowanie standardów produkcji, z każdym rokiem rosła w siłę.
W krótkiej informacji nie sposób dokonać wielowymiarowej analizy i podsumowania efektów dwudziestolecia rolnictwa w UE, ale warto kilka aspektów przybliżyć na podstawie wybranych z przekaźników wiedzy faktów. W ciągu ostatnich dwóch dekad polskie rolnictwo zanotowało imponujący postęp. Polska stała się ważnym producentem rolnym na rynku europejskim. Od momentu przystąpienia do UE rolnicy konsekwentnie budują silną pozycję sektora. Dzięki wykorzystaniu środków z budżetu UE w ramach wspólnej polityki rolnej znacząco przyspieszyły procesy modernizacji i restrukturyzacji rolnictwa. Kolejne lata po wstąpieniu do UE wiązały się ze wzrostem liczby średnich i dużych gospodarstw rolnych, w tym w szczególności tych o powierzchni powyżej 20 ha. Przed wstąpieniem Polski do UE wartość dodana rolnictwa osiągała zaledwie 6,8 mld euro, natomiast w roku 2023 wzrosła do 22,1 mld euro.
Znaczący postęp nastąpił w branży mlecznej. Polska jest trzecim producentem mleka w Unii. Dwadzieścia lat temu było 320 tysięcy gospodarstw dostarczających 8,5 mld litrów mleka do mleczarni. Obecnie produkujemy blisko 14 mld litrów, do mleczarni dostarcza się 12,5 mld litrów mleka od tylko 85 tysięcy dostarczających. Gospodarstwa mleczarskie są zmodernizowane, nowoczesne i wysokoprodukcyjne.
Największy sukces odniosła branża drobiarska. Wynik - ponad 3 mln ton produkcji drobiu, z czego 1,6 mln ton na eksport - plasuje nasz kraj na najwyższym miejscu, przed Niemcami i Francją. Ogromny sukces odniósł sektor wołowiny. W okresie akcesji ceny żywca oscylowały wokół 4–5 zł/kg i dominowało bydło opasowe na bazie ras mlecznych. Obecnie Polska jest nie tylko znaczącym producentem wołowiny coraz lepszej jakości, ale też silnym eksporterem, a ceny żywca zbliżyły się do cen europejskich. Konkurencyjna jest zarówno cena jak i jakość żywca wołowego.
Na terenach wiejskich prawie dwukrotnie wzrosła liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą i znacznie zmalało bezrobocie. Dochody na pełnozatrudnionego rolnika zwiększyły się od 2004 r. ponad 2,5-krotnie, a w niektórych branżach produkcji, np. drobiu, owoców (zwłaszcza jabłek), warzyw, buraków cukrowych, zbóż i mleka, Polska należy do ścisłej czołówki europejskiej. Do sukcesów gospodarczych w obszarze rolnictwa, stanowiących o korzyści z integracji Polski ze strukturami europejskimi należy również dodać rozwój handlu rolno-spożywczego.
Transformacji sektora rolno-spożywczego towarzyszyły głębokie zmiany strukturalne w rolnictwie. Od momentu wejścia Polski do UE notuje się systematyczny wzrost średniej powierzchni użytków rolnych w jednym gospodarstwie rolnym (z 8,7 ha przed akcesją do 11,42 ha w 2023 r.). Mimo zmniejszenia areału gruntów rolnych wciąż rośnie produkcja i plony z upraw.
Z dopłat bezpośrednich korzystają wszyscy uprawnieni rolnicy, a ze środków na inwestycje najodważniejsi, co skutkuje zróżnicowaniem dochodu i potencjału rozwojowego.
W maju roku jubileuszowego niezmiennie, jak co roku, trwa okres wnioskowania o płatności. To czas bardzo intensywnej pracy, ale już spokojnej. Wszyscy wiedzą, co mają robić. A jak było 20 lat wcześniej? Pierwsza kampania o dopłaty bezpośrednie była nie lada wyzwaniem. Przypominamy - w całym kraju trwała inwentaryzacja gruntów i dokładne mierzenie działek oraz akcja przekonywania rolników do składania wniosków i świadczenie pomocy w ich wypełnianiu. Agencja musiała każdemu gospodarstwu nadać indywidualny numer oraz zewidencjonować zwierzęta i przygotować komplementarny system informatyczny. Wtedy, w pierwszym roku nie wszyscy rolnicy złożyli wnioski.
Były trudności, ale więcej sukcesów i dziś tylko o nich pamiętajmy.
W jubileuszowym roku, w całym kraju i w województwie organizowane są debaty, konferencje, spotkania, dyskusje, konkursy w tematyce jak członkostwo wpłynęło na rolnictwo oraz o jego przyszłości w Unii Europejskiej.
Zachęcamy do śledzenia komunikatów o miejscach i terminach tych wydarzeń i deklarowania czynnego udziału.
Szczegóły na stronie: https://www.20lat.eu
Jak zmieniało się polskie doradztwo rolnicze przez 20 lat w Unii Europejskiej
Doradztwo rolnicze jest jednym z najważniejszych instrumentów oddziaływania na środowisko rolnicze i wiejskie oraz na inspirowanie do podejmowania inicjatyw indywidulanych i lokalnych. Stanowi źródło wszechstronnych informacji o zmieniających się wymogach produkcyjnych i środowiskowych oraz, w ostatnich dwudziestu latach, o potencjalnych źródłach finasowania przedsięwzięć rolniczych i obszarów wiejskich.
Jak zmieniało się polskie doradztwo publiczne w związku z przynależnością do Unii Europejskiej?
Zmiany trzeba podzielić na dwa okresy – od roku 2004 do 2014 oraz po roku 2014.
Rola i zadania doradztwa rolniczego są ściśle związane z kierunkami rozwoju rolnictwa i wsi, przyjmowanymi w strategiach i programach krajowych i regionalnych.
Ośrodki Doradztwa Rolniczego - państwowe jednostki organizacyjne posiadające osobowość prawną (ustawa z dn. 22.10.2004 roku, Dz. U. Nr 251, poz.2507 ze zm.) - podlegają i podlegały bezpośrednio lub pośrednio Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi, pozostając istotnym instrumentem w realizacji polityki rolnej. Podstawowy warunek skutecznej realizacji bieżących zadań stanowi wyposażenie doradztwa rolniczego w aktualną wiedzę i narzędzia informacyjno-szkoleniowe.
W okresie przedreferendalnym grupa wybranych doradców z całego kraju uczestniczyła w programie Agro-Info, realizowanym przez Biuro Programów Wiejskich Fundacji Fundusz Współpracy na zlecenie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej. Celem programu było stworzenie sprawnego systemu dostarczającego rolnikom i społecznościom wiejskim informacji umożliwiających im przygotowanie się do sprawnego funkcjonowania w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Uczestników zobligowano do przeprowadzenia akcji informacyjnej, polegającej na prezentacji wiedzy i przykładów, dających rolnikowi pojęcie o warunkach, w jakich będzie prowadził swoje gospodarstwo po akcesji Polski do UE. Spotkania miały uświadamiać nieuchronności zmian (warunki zewnętrzne) i przekonywać do myślenia rynkowego. Uzyskane informacje i wiedza, jakie są nowe wymogi i warunki gospodarowania oraz dyskusja o tym, jakie działania dostosowawcze można podejmować, aby zwiększyć efektywność swojego gospodarstwa, miały pomóc rolnikowi w konstruowaniu przyszłościowej wizji gospodarstwa. Widocznym i mierzalnym rezultatem spotkania miał być „kolejny krok” (mający w perspektywie doprowadzić do zmian w gospodarstwie i dostosowania go do nowych warunków). Oczekiwano, że po spotkaniu z doradcami rolnik wyjdzie z niego:
- rozumiejąc przyczyny, dla których UE prowadzi politykę rolną i znając podstawowe przesłanki decydujące o kształcie WPR (nie historię WPR, lecz jej „filozofię”),
- z podstawową dla niego wiedzą o szansach i zagrożeniach dla swojego gospodarstwa, wynikających z nowej sytuacji,
- zmotywowany do wprowadzania zmian w gospodarstwie i podejmowania działań dostosowawczych i optymalizujących efektywność gospodarstwa w nowych warunkach gospodarowania,
- mając ogólne pojęcie, w jakim kierunku powinny iść wprowadzane przez niego zmiany i gotowy szukać dodatkowych informacji, aby podejmować właściwe decyzje, poinformowany, gdzie i jak może potrzebne mu dodatkowe informacje lub doradztwo uzyskać.
Autorka niniejszej informacji prowadziła monitorowane spotkania pilotażowe w temacie „Warunki i wymogi w produkcji mleka oraz perspektywy dla gospodarstw prowadzących ten kierunek produkcji po akcesji Polski do Unii Europejskiej” oraz prezentowała symulacje na konkretnych przykładach i ciągle pamięta atmosferę tych spotkań. Dziś doradca rolniczy powiedziałby „działo się”.
Doradcy - informatorzy mogli również czerpać wzory na wyjazdach zagranicznych do krajów unijnych. Fundacja Fundusz Współpracy, realizująca program Agro-Info, dla wykładowców zakwalifikowanych do programu, jesienią 2003 roku zorganizowała wyjazd szkoleniowy do Niemiec. W 28. osobowej grupie było też czterech specjalistów Wojewódzkiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Olsztynie.
Program wizyty przygotowano w taki sposób, aby pogłębić ich wiedzę praktyczną i umiejętności dotyczące funkcjonowania rolnictwa w Unii Europejskiej. Uczestnikom zaprezentowano aspekty polityki rolnej i jej realizację w Dolnej Saksonii. Miały miejsce również wizyty bezpośrednie w gospodarstwach. W ocenie uczestników najbardziej przydatne były spotkania z rolnikami niemieckimi. Bezpośredni kontakt, zobaczenie gospodarstw, poznanie organizacji i szczere wypowiedzi rolników, odbierali jako potwierdzenie funkcjonowania płatności bezpośrednich w praktyce, problemów z wypełnianiem wniosków oraz aspektów realizacji programów towarzyszących Wspólnej Polityce Rolnej. Dowiedzieli się, że rolnicy muszą mieć wielostronne wykształcenie, być społecznikami, udziałowcami w spółkach, dobrymi ekonomistami, technologami, sprzedawcami i dobrymi hodowcami, natomiast plany własne realizować ambitnie do celu i dostrzegać potrzebę dokonywania zmian.
W celu poznania różnorodności UE autorka uczestniczyła również w wyjeździe studyjnym do Szwecji, zorganizowanym w ramach projektu PHARE Pl. 9906.04, przez Krajowe Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Brwinowie. Głównym celem wyjazdu było zapoznanie się z funkcjonowaniem systemu IACS oraz organizacją systemu dopłat w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Program pobytu ze strony szwedzkiej przygotowała Federacja Rolników Szwedzkich - najliczniejsze stowarzyszenie o bardzo silnej pozycji na rynku, skupiające przede wszystkim rolników, ale również mieszkańców wsi, spółdzielnie mleczarskie, zakłady mięsne, itp.
W ostatnim stuleciu, przed naszą akcesją, Szwecja przeszła wielką ewolucję i mimo że była niegdyś krajem wybitnie rolniczym, na czas wizyty, w rolnictwie zatrudnione było tylko około 2 % ludności. Szwecja przystąpiła do Unii Europejskiej w styczniu 1995 roku.
W Polsce, w początkowym okresie, tuż po akcesji, największą rolę odegrało doradztwo w zakresie informacji o dostępnych formach pomocy finansowanej ze środków UE. W tym czasie działania doradcze koncentrowały się na procesie zdobywania wiedzy i umiejętności związanych z funkcjonowaniem Unii Europejskiej, wypełnianiem nałożonych obowiązków, norm, standardów produkcji i na możliwościach pozyskiwania wsparcia finansowego, głównie w ramach PROW i dopłat bezpośrednich. Obok wsparcia bezpośredniego, w doradztwie rolników organizowano szkolenia, kursy, konferencje, seminaria, które umożliwiały w jak największym stopniu przekazywać wiedzę rolnikom i mieszkańcom wsi. W pierwszych latach przeważały szkolenia o filarach WPR i konkretnych działaniach objętych wsparciem
w Ramach PROW – na lata najpierw 2004-2006, 2007-2013, 2014-2020, okresu przejściowego w latach 2021 i 2022 , aż po obecne lata 2023-2027.
W zakresie ochrony środowiska najważniejszym instrumentem pomocy finansowej WPR stały się programy-rolnośrodowiskowe, które zachęcały do prowadzenia gospodarki rolnej zgodnie z wymogami ochrony środowiska i krajobrazu. Rolnicy, którzy zobowiązali się do świadczenia usług na rzecz ochrony przyrody i zachowania dobrego stanu środowiska, otrzymywali wsparcie finansowe. Wsparcie, odpowiednio wykwalifikowanych - z certyfikatem doradców, otrzymali rolnicy, stosujący ekologiczne metody produkcji, utrzymujący niskoproduktywne łąki i pastwiska, siedliska dzikiej przyrody, wprowadzający lub utrzymujący zadrzewienia wśród pól uprawnych, ograniczający nawożenie i chemiczną ochronę roślin. Wsparciem objęto także utrzymywanie lokalnych ras zwierząt zagrożonych wyginięciem oraz uprawę miejscowych odmian roślin uprawnych. W efekcie praca rolnika, kojarzona głównie z produkcją żywności, nabrała nowego znaczenia, bowiem jego zadaniem, równie znaczącym co wytwarzanie żywności, stało się zachowanie wartości przyrodniczych.
W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, w przepisach rozporządzenia Rady (WE) nr 1782/2003 przyjęty został nowoczesny model ustanawiający wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego w ramach wspólnej polityki rolnej. Przepisy te obligowały państwa członkowskie do utworzenia od 1 stycznia 2007 r. Systemu Doradztwa Rolniczego.
Od 2007 roku ustawa o rozwoju obszarów wiejskich dopuściła możliwość przekazania zadań w tym zakresie innym podmiotom niż jednostki doradztwa - izbom rolniczym i prywatnym, akredytowanym podmiotom doradczym. Druga istotna zmiana, z 2009 roku, jak i również potem z 2016 roku wynikała ze zmian w zakresie organizacji i podziału zadań administracji publicznej w województwie, kiedy wojewódzkie ośrodki doradztwa przeszły pod nadzór organów samorządu terytorialnego województw i stały się samorządowymi osobami prawnymi.
Rok 2014 został ogłoszony przez ONZ Międzynarodowym Rokiem Rolnictwa Rodzinnego, wyznaczając rolnictwu rodzinnemu nową centralną pozycję w krajowych politykach rolnych, środowiskowych
i podniesienie statusu rolnictwa rodzinnego i małych gospodarstw rolnych. Świat zobaczył w gospodarstwach rodzinnych wizję eliminacji głodu i ubóstwa, zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego
i podnoszenia jakości odżywiania, poprawę jakości życia, zarządzania zasobami naturalnymi, ochrony środowiska oraz wdrażania zrównoważonego rozwoju na terenach wiejskich.
W nowym okresie programowania, w latach 2014-2020, rola doradztwa rolniczego wzrosła jeszcze bardziej. Doradztwo rolnicze zostało uznane za podstawowy czynnik podniesienia konkurencyjności europejskiego rolnictwa i zapewnienia transferu wiedzy od nauk rolniczych do praktyki rolniczej. System doradztwa rolniczego musiał zatem zapewnić jednolity standard usług doradczych poprzez dbanie o jakość kwalifikacji doradczych, w tym system doskonalenia zawodowego doradców, ich dostęp do aktualnej wiedzy i rozwiązań innowacyjnych. Wiodącą funkcję w pełnieniu tego zadania powierzono Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. Zgodnie z unijnymi wytycznymi usługi doradcze świadczy się na podstawie ujednoliconej metodyki, prowadzącej do podobnych jakościowo rezultatów.
W związku z rozpoczęciem wdrażania nowej perspektywy unijnej w ramach Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027 przed doradcami pojawia się wiele nowych wyzwań, głównie związanych z ekoschematami. Dzięki wsparciu doradców, polscy rolnicy skorzystali z dodatkowych dopłat za praktyki sprzyjające ochronie środowiska i klimatu oraz dobrostan zwierząt. W okresie wnioskowania w 2023 roku, złożono 120% liczby wniosków, a obecnie, w roku jubileuszowym, rolnicy aplikują o dopłaty aż do 1 lipca br.
Rolnictwo i obszary wiejskie wciąż oczekują na rozwiązanie wielu, niekiedy bardzo złożonych problemów, co wymaga udziału licznych instytucji, przekazu naukowego i doradczego wspieranego przez specjalistów, również z dziedzin pokrewnych rolnictwu. Wielkie oczekiwania i spełnienia od kilku lat kieruje się w stronę system transferu wiedzy i doradztwa rolniczego. System transferu wiedzy czyni wiele nowego i dobrego, aby tym wymaganiom sprostać.
Odpowiedź na wszystkie obawy i oczekiwania rolników oraz doradztwa rolniczego przyniesie czas w wyniku ciągłych zmian i udoskonaleń, które można obserwować podczas organizowanych wydarzeń
i śledząc informacje na stronie internetowej Warmińsko-Mazurskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Olsztynie.
Opracowała Marianna Grażyna Kuczyńska