Znaczenie roślin bobowatych
Jednym z najstarszych pokarmów człowieka są nasiona roślin strączkowych. Odkrycia archeologiczne dowodzą, że bób jadano w epoce kamiennej. W zapiskach z czasów egipskich i Biblii znajdują się też wiadomości o bobie i soczewicy. Soja natomiast była pokarmem w Chinach od 5 tysięcy lat gdzie uważana była za roślinę świętą. Przez wieki nasiona roślin strączkowych były pokarmem biedoty, źródłem niezbędnego białka. Spożycie strączkowych ma ważne znaczenie zdrowotne dla człowieka. Dla wegetarian ograniczających spożycie mięsa, nasiona dostarczają niezbędnego białka, substancji i związków mineralnych.
Bobowate (motylkowate) to bardzo liczna rodzina, do której należy około 2000 gatunków. Spotykane są w różnych szerokościach geograficznych i w rozmaitych siedliskach. W Polsce uprawiane są rośliny motylkowate grubonasienne (strączkowe) oraz motylkowate drobnonasienne – głównie koniczyny i lucerny, a w mniejszym stopniu seradela, esparceta, nostrzyk i komonica.
Gatunki roślin bobowatych :
motylkowate drobnonasienne:
esparceta siewna (Onobrychis vicifolia Scop.);
komonica zwyczajna (Lotus corniculatus L.);
koniczyna biała (Trifolium repens L.);
koniczyna białoróżowa (Trifolium hybridum L.);
koniczyna czerwona (Trifolium pratense L.);
koniczyna krwistoczerwona - inkarnatka (Trifolium incarnatum L.);
koniczyna perska (Trifolium resupinatum L.);
lucerna chmielowa (Medicago lupulina L.);
lucerna mieszańcowa (Medicago x varia T. Martyn);
lucerna siewna (Medicago sativa L.);
nostrzyk biały (Melilotus albus);
seradela uprawna (Ornithopus sativus Brot.);
motylkowate grubonasienne (strączkowe):
bób (Vicia faba major L.);
bobik (Vicia faba minor L.);
ciecierzyca (Cicer);
fasola wielokwiatowa (Phaseolus coccineus L.);
fasola zwykła (Phaseolus vulgaris L.);
groch siewny (Pisum sativum L. (partim));
groch siewny cukrowy (Pisum sativum L. (partim));
lędźwian (Lathyrus L.);
łubin biały (Lupinus albus L.);
łubin wąskolistny (Lupinus angustifolius L.);
łubin żołty (Lupinus luteus L.);
peluszka (Pisum arvense L.);
soczewica jadalna (Lens culinaris Medik.);
soja zwyczajna (Glycine max (L.) Merrill);
wyka siewna (Vicia sativa L.)
wyka kosmata (Vicia villosa Roth)
Rośliny te są cenne z punktu widzenia żywieniowego oraz odgrywają znaczącą rolę w gospodarstwie rolnym. Bobowate dostarczają składników pokarmowych w organizmie. Szczególnie dostarczają białka roślinnego, składników mineralnych, błonnika, substancji biologicznie czynnych i witamin. Produkują wysokobiałkową masę i posiadają właściwość współżycia z bakteriami z rodzaju Rhizobium. Bakterie te są zdolne do wiązania azotu atmosferycznego N2, który przekazują na zasadzie symbiozy w formie związków mineralnych roślinom. Pierwszy tę właściwość roślin motylkowych odkrył A. Prażmowski mikrobiolog, agronom. Najważniejsze jego osiągnięcia dotyczą procesu wiązania wolnego azotu z powietrza przez rośliny motylkowe. Badał on bakterie brodawkowe, opisał jako pierwszy bakteriozę. Zbadał budowę korzeni oraz rozwój brodawek. Badania A. Prażmowskiego nad roślinami motylkowymi stały się podstawą do uprawy tych roślin i stosowania nawozów zielonych. Rośliny bobowate współżyjąc z bakteriami asymilującymi wolny azot atmosferyczny, korzystają z niego podczas budowy swego organizmu oraz wzbogacają glebę w ten składnik. Zawartość azotu, który jest tak dostarczany do gleby waha się od 20 do 200 kg/ha i zależy od gatunku i warunków uprawy. Łubiny poprzez bakterie brodawkowe wnoszą do gleby 40–90 kg/ha azotu atmosferycznego, a groch siewny pozostawia 40–60 kg N/ha, a tym samym wprowadzanie roślin strączkowych do płodozmianu pozwala na ograniczenie stosowania nawozów mineralnych nawet o 20–25%. Także pozostawione resztki pożniwne roślin strączkowych wzbogacają gleby w próchnicę i potas, w ilości około 35 kg/ha, a także fosfor 25 kg/ha. Pozostaje on w resztkach pożniwnych, a także jest częściowo wydzielany do gleby przez rośliny, gdy występuje w nadmiarze. Rośliny strączkowe to gatunki jednoroczne, przeważnie jare, uprawiane głównie na nasiona, a także na zieloną masę jako plon główny i międzyplon. Nasiona roślin strączkowych mają najwięcej białka spośród wszystkich roślin uprawnych. W częściach podziemnych roślin okopowych zawartość białka wynosi 1–2%, a w ziarnie zbóż 9–18%, w nasionach roślin strączkowych dochodzi ona do 20–42% zależnie od gatunku i warunków uprawy. Zielona masa jest doskonałą wysokobiałkową paszą objętościową, przede wszystkim dla zwierząt przeżuwających, w postaci świeżej, suszonej i zakiszanej z dodatkiem pasz węglowodanowych. Słoma, szczególnie roślin o cienkich i delikatnych łodygach jak: wyka, groch, soczewica, lędźwian, jest wykorzystywana na paszę. Sucha masa resztek pożniwnych razem ze słomą może się wahać, co zależy od gatunku, odmiany i warunków uprawy, średnio od 3 do 6 t/ha, a największy w niej udział ma potas, azot i wapń. Także przyorane rośliny na zielony nawóz w fazie kwitnienia mogą dostarczyć glebie od 4,5 do 7,0 t/ha suchej masy. Wolny rozkład masy organicznej wpływa korzystnie w zmianowaniu przez wiele kolejnych lat. Dzieje się tak dlatego, ponieważ rośliny strączkowe dzięki mocnemu systemowi korzeniowemu są w stanie czerpać wodę i składniki pokarmowe oraz uruchamiać trudno dostępne związki fosforu, magnezu i wapnia z głębszych warstw gleby. Poprawiają więc strukturę oraz stosunki wodno-powietrzne i warunki fitosanitarne w glebie.
WAŻNA rola roślin motylkowatych drobno i grubonasiennych w gospodarstwie rolnym:
- poprawa bilansu azotu w glebie, wiązanie azotu atmosferycznego przez bakterie współżyjące i udostępnianie go innym roślinom następczym;
- zwiększenie substancji organicznej w glebie, dzięki dużej masie systemu korzeniowego;
- uruchomienie trudnodostępnych związków fosforu i wapnia dzięki głębokiemu systemowi korzeniowemu z głębszych warstw gleby;
- poprawa właściwości fizycznych gleby w następstwie rozluźniającego działania palowego systemu korzeniowego i dobrego jej ocienienia przez rośliny wieloletnie;
- zwiększenie biologicznej aktywności gleby poprzez duże ilości wydzielin korzeniowych oraz resztek pożniwnych bogatych w azot, które stymulują rozwój flory i fauny glebowej;
- dostarczenie wysokiej jakości pasz gospodarskich;
- ochrona gleby przed erozją wodną i wietrzną;
- poprawa struktury gleby , powstaje cenna gruzełkowata struktura, odporna na zagęszczanie;
- spulchnianie podglebia i uruchamianie składników pokarmowych co zwiększa ilościowy i jakościowy plon roślin następczych.