Pryszczyca znana również jako choroba racic i pyska (Foot and mouth disease – FMD) jest zakaźną i zaraźliwą chorobą wirusową zwierząt parzystokopytnych domowych oraz dzikich. Na zakażenie najbardziej wrażliwe są bydło domowe, świnie - u których przebieg choroby od wystąpienia objawów jest błyskawiczny oraz owce i kozy - przebieg jest mniej gwałtowny. Pryszczyca atakuje również wolnożyjące przeżuwacze m.in.: bizony, bawoły, żubry i jelenie. Chorobę powoduje wirus z rodziny Picornaviridae z rodzaju Aphtovirus. Znane jest siedem różnych serotypów wirusa pryszczycy i aż 60 podtypów, a zachorowanie i uodpornienie na jeden z podtypów nie zabezpiecza przed zakażeniem innym.
Epizootiologia – czyli jak przenosi się pryszczyca?
Pryszczyca może rozprzestrzeniać się na różne sposoby, m.in.:
- kontakt bezpośredni – pomiędzy zwierzętami w stadzie - chore zwierzęta zarażają zdrowe,
- kontakt pośredni - poprzez zainfekowane produkty pochodzenia zwierzęcego – mięso, mleko, nasienie, zarodki oraz poprzez pojazdy, narzędzia i sprzęty gospodarskie, a także ubrania i obuwie,
- powietrze i woda – wirus może być przenoszony przez wiatr na duże odległości oraz z opadami deszczu,
- zwierzęta dzikie - takie jak, ptaki, żubry, jelenie czy dziki, nie tylko chorują na FMD, ale mogą być nosicielami wirusa i rozprzestrzeniać chorobę,
- ludzie - również mogą przenosić wirusa.
Zakażone i chore na pryszczycę zwierzęta uwalniają wirusa z wydychanym powietrzem, z wydzielinami i wydalinami organizmu oraz ze skóry. Zwierzęta po przejściu choroby są nosicielami pryszczycy nawet przez 3 lata. Obecność wirusa pryszczycy wykazano także w nasieniu na cztery dni prze wystąpieniem objawów klinicznych i na 37 dni po ich ustąpieniu. Podobne zależności obecności wirusa względem objawów klinicznych wykazano także w mleku.
Wirus wnika do organizmu przez błony śluzowe górnych dróg oddechowych i górnego odcinka przewodu pokarmowego. Pierwotnie namnaża się w jamie nosowo-gardłowej i poprzez układ limfatyczny przedostaje się do wszystkich tkanek organizmu. Okres inkubacji trwa zazwyczaj od kilku do kilkunastu dni.
Objawy pryszczycy:
- pęcherzyki i pęcherze występujące na w jamie gębowej, na wargach, języku, w okolicy otworów nosowych oraz na wymieniu, strzykach, w szparze międzyracicowej i na koronkach racic, po ich pęknięciu - nadżerki,
- temperatura ciała podwyższona o 1,5 - 2,50C,
- apatia,
- obfite ślinienie, otwieranie jamy ustnej z charakterystycznym cmokaniem, utrudnione przeżuwanie i utrata łaknienia - w szczególności u bydła,
- spadek mleczności aż do całkowitego zaniku,
- kulawizna jednocześnie na wiele kończyn, sztywny chód,
- niewielka śmiertelność zwierząt wśród dorosłych,
- zwierzęta młode (cielęta, prosięta, jagnięta) są bardzo wrażliwe i często padają z powodu zapalenia mięśnia sercowego bez innych oznak choroby.
Przebieg choroby
Bydło - przebieg choroby jest gwałtowny. Zakażenie szerzy się błyskawicznie i w ciągu 24-48 h w gospodarstwie mogą chorować wszystkie zwierzęta. Padnięcia dotyczą przede wszystkich młodych zwierząt.
Świnie - choroba rozprzestrzenia się błyskawicznie. U zwierząt obserwuje się trudności ze wstawaniem, występuje wysoka śmiertelność prosiąt ssących. Świnie stojące opierają się bardzo ostrożnie na racicach.
Owce i kozy - rozprzestrzenienie choroby w stadzie jest mniej gwałtowne niż u świń i bydła. Choroba przebiega łagodnie bez wyraźnie zaznaczonych objawów ogólnych i klinicznych. U owiec objawem, który powinien nasuwać podejrzenie pryszczycy jest nagłe wystąpienie kulawizn u znacznego odsetka zwierząt oraz wysoki wskaźnik jagniąt padłych w okresie wykotów.
W celu identyfikacji choroby prowadzi się diagnostykę laboratoryjną polegającą na izolacji wirusa w hodowli wrażliwych komórek, bądź wykrywanie wirusowego RNA metodą PCR w próbkach materiału biologicznego oraz wykrywanie przeciwciał swoistych w surowicy krwi. Początkowe objawy pryszczycy są podobne do wielu innych chorób, dlatego tak ważne jest wnikliwe przeprowadzenie badań z wykorzystaniem diagnostyki różnicowej, która polega na ocenie prawdopodobieństwa, iż zaobserwowany u pacjenta objaw pojawia się w podejrzewanym schorzeniu. U bydła, świń, owiec i kóz podobne objawy można zaobserwować w przypadku: choroby błon śluzowych, choroby niebieskiego języka, głowicy bydła, grudkowego i pęcherzykowego zapalenia jamy ustnej, pomoru bydła, zakaźnego zapalenia nosa i tchawicy, nekrobacylozy, choroby pęcherzykowej świń, niesztowicy owiec kulawki, pomorze małych przeżuwaczy, ospie owiec.
Zasady monitoringu i zwalczania pryszczycy
W Polsce w populacji bydła i świń prowadzony jest monitoring bierny oraz czynny:
Monitoring bierny - zgodnie z ustawą z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt podejrzenie wystąpienia FMD musi być zgłoszone do powiatowego lekarza weterynarii, który podejmuje odpowiednie działania mające potwierdzić lub wykluczyć chorobę.
Monitoring czynny - polega na badaniu odpowiedniej liczby próbek od zwierząt określonego gatunku na obszarze każdego powiatu (w Polsce badaniu podlega 10 sztuk bydła albo świń/powiat/rok).
Pryszczyca stanowi poważne zagrożenie dla hodowli zwierząt, ponieważ powoduje duże straty ekonomiczne. Kraje, w których wystąpi pryszczyca, mają ograniczoną możliwość eksportu zwierząt i produktów pochodzenia zwierzęcego. Choroba prowadzi do ogólnoustrojowego zapalenia organizmu, spadku produkcji mleka i ograniczenia przyrostów mięsa, a w konsekwencji także do śmierci zwierząt. Choroba podlega w Polsce obowiązkowi zwalczania (tzw. zwalczane z urzędu). Zwalczenie FMD w stadzie odbywa się poprzez zabicie zwierząt w ognisku choroby i utylizację ich zwłok, a także dezynfekcja pomieszczeń i sprzętu. Za zwierzęta zabite przysługuje odszkodowanie z budżetu państwa. Ogólne zasady zwalczania chorób zakaźnych zwierząt, w tym obowiązki posiadacza zwierząt, działania powiatowego lekarza weterynarii oraz regulacje dotyczące zapomogi i odszkodowania ze środków budżetu państwa dostępne są na stronach Głównego Inspektoratu Weterynarii.
Czy pryszczyca jest groźna dla ludzi?
Na obecnym etapie wiedzy pryszczyce można zakwalifikować, jako zoonozę, choć przełamanie bariery gatunkowej jest trudne i mało skuteczne. Pryszczyca u ludzi występuje bardzo rzadko i zazwyczaj przebiega łagodnie. Choroba objawia się pęcherzykami w jamie ustnej oraz na dłoniach i stopach, a także gorączką, bólem gardła i głowy. Zwykle trwa 1-2 tygodnie i ustępuje samoistnie. U dzieci objawy mogą przypominać bostonkę, czyli wirusową chorobę dłoni, stóp i ust. Nie stwierdzono, by ludzie zarażali się pryszczycą od siebie.
Ochrona zwierząt przed pryszczycą
Aby zminimalizować ryzyko przedostania się wirusa do naszego gospodarstwa i uchronić zwierzęta przed pryszczycą, należy przestrzegać zasad bioasekuracji, w szczególności:
- zwierzęta wprowadzane do stada muszą pochodzić z wiadomego źródła, muszą być oznakowane,
- w przypadku handlu wewnątrzunijnego zwierzęta powinny być zaopatrzone w świadectwo zdrowia potwierdzające ich pochodzenie i status zdrowotny, a w przypadku świń świadectwo zdrowia musi być zapewnione także w obrocie krajowym (co wynika z dodatkowym zagrożeniem ASF),
- pasza i ściółka (oraz siano i słoma) wprowadzane do gospodarstwa muszą pochodzić z wiadomego źródła,
- w pomieszczeniach, w których utrzymywane są zwierzęta należy zapewnić czystość i higienę,
- do dezynfekcji należy stosować środki dezynfekcyjne, które inaktywują wirus pryszczycy tj. środki o pH kwaśnym poniżej 6 lub zasadowym powyżej 9. Wirus FMD jest wrażliwy na środki dezynfekujące kwasowe jak i zasadowe, a niewrażliwy na rozpuszczalniki organiczne (np. alkohol),
- do gospodarstwa nie powinny być wprowadzane sprzęty ani narzędzia używane w innych gospodarstwach,
- personel obsługujący zwierzęta powinien przestrzegać zasad higieny oraz stosować odzież i obuwie dedykowane do obsługi zwierząt,
- należy również bezwzględnie przestrzegać zakazu wchodzenia na teren gospodarstwa osób postronnych,
- pastwiska dla zwierząt powinny być zabezpieczone przed przedostaniem się zwierzat dziko i wolnożyjących.
Podsumowując należy podkreślić, że na dzień 16 kwietnia 2025 roku, Polska jest uznana za kraj urzędowo wolny od Pryszczycy, a ostatni przypadek FMD w Polsce stwierdzono w 1971 r. Intensyfikacja działań prewencyjnych MRiRW związana jest z zagrożeniem transmisją wirusa z krajów sąsiednich, gdzie choroba występuje. Podjęte środki zaradcze w związku z wystąpieniem ognisk pryszczycy w Niemczech (1 ognisko), na Węgrzech (2 ogniska) i na Słowacji (5 ognisk), obejmują współpracę krajowych służb weterynaryjnych z innymi służbami kontrolując transporty zwierząt wjeżdżające do Polski.
21 marca br. zostało podpisane Rozporządzenie i decyzje Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w związku z ogniskami pryszczycy na terytorium Słowacji. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi zadecydował o zamknięciu terytorium Polski na przywóz wybranych towarów ze Słowacji.
Towary objęte zakazem przywozu ze Słowacji:
- zwierzęta parzystokopytne utrzymywane i dzikie oraz materiał biologiczny tych zwierząt;
- świeże mięso, podroby, mięso mielone, mięso oddzielone mechanicznie, surowe wyroby mięsne, osłonki i produkty mięsne pozyskane ze zwierząt parzystokopytnych utrzymywanych i dzikich;
- mleko surowe, siara i produkty mleczne pozyskane od zwierząt parzystokopytnych;
- produkty uboczne pochodzenia zwierzęcego i produkty pochodne otrzymane od zwierząt parzystokopytnych utrzymywanych i dzikich;
- obornik, słoma i siano.
W związku z zagrożeniem odbywają się stałe posiedzenia sztabu kryzysowego, koordynującego działania prewencyjne MRiRW, związane z zagrożeniem wystąpienia wirusa pryszczycy na terytorium Polski. Jedna z ważniejszych informacji dotyczących wypracowanych działań brzmi: „W kategorii priorytetów wszystkich służb i instytucji pozostają działania kontrole prowadzone na przejściach granicznych, w województwach: opolskim, śląskim, dolnośląskim, podkarpackim i małopolskim. Transport zwierząt i produktów wrażliwych zostaje skanalizowany do 7 przejść granicznych w ww. województwach (do środy 16 kwietnia 2025r. tereny przygraniczne oznaczone będą tablicami informującymi o ograniczeniach i zmianach w ruchu). Regularne kontrole w systemie 24 godzinnym prowadzone są także w województwie zachodniopomorskim, gdzie kontrolowane są wszystkie transporty zwierząt, produktów wrażliwych, słomy i siana.
Równolegle do podejmowanych ograniczeń potrzebna jest nadzwyczajna mobilizacja mieszkańców, rolników, hodowców i konsumentów - apelujemy o czujność i szybką reakcję wobec każdego zachowania budzącego wątpliwości. Wszystkie przypadki należy bezzwłocznie zgłaszać powiatowym lekarzom weterynarii, policji oraz najbliższym organom samorządowym”.
Szczegółowe i aktualne informację na temat pryszczycy nalezy szukać pod linkami:
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/pryszczyca
https://www.wetgiw.gov.pl/nadzor-weterynaryjny/pryszczyca