Przez miliony lat natura budowała niezwykle skomplikowany system podtrzymujący życie na Ziemi. Gleba, pełna życia, zapewniała nam pożywienie i regulowała klimat. Dziś, w wyniku działań człowieka, ten skarb jest niszczony w alarmującym tempie. Degradacja gleb to proces, który na pierwszy rzut oka może wydawać się niezauważalny, jednak jego skutki są odczuwalne w dłuższej perspektywie czasu. Proces ten zachodzi na całym świecie i polega na pogorszeniu jakości gleby poprzez zmiany jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych, które prowadzą m.in. do utraty żyzności gleby i zmniejszenia jej zdolności do zatrzymywania składników odżywczych oraz wody. To zjawisko niesie poważne konsekwencje dla środowiska naturalnego, a tym samym dla rolnictwa i bezpieczeństwa żywnościowego.
Przyczyny degradacji gleb
- Erozja wodna i wietrzna dotyka szczególnie gleb zlokalizowanych na obszarach o nachylonym terenie, zwłaszcza podczas intensywnych opadów deszczu (spływy powierzchniowe) lub silnych wiatrów (wywiewanie utworów glebowych).
- Zanieczyszczenie spowodowane m.in. przez przemysł, rolnictwo i transport to główne źródła zanieczyszczeń gleb na świecie. Pestycydy, metale ciężkie i inne substancje chemiczne kumulują się w glebie, zanieczyszczając, ją wpływają na pogorszenie stanu środowiska przyrodniczego, doprowadzając do zubożenia jej naturalnej struktury oraz mechanizmów samoregulacji, tym samym utrudniając życie organizmom glebowym.
- Zakwaszenie gleb występuje m.in. podczas nadmiernego stosowania nawozów mineralnych, po części powodowane jest występowaniem kwaśnych deszczy, przyczyniających się do obniżenia odczynu gleb, zakłócając dostępność składników odżywczych dla roślin.
- Zasolenie gleb to proces, w wyniku którego w glebie gromadzą się rozpuszczalne sole mineralne, głównie sód, chlor i magnez, które wpływają na obniżenie bioróżnorodności.
- Zagęszczenie gleb spowodowane uszczelnieniem profilu glebowego przez ciężkie maszyny rolnicze utrudnia infiltrację wody i wymianę gazową z profilu glebowego.
- Intensywne rolnictwo, tworzenie monokultury, przyczynia się do wyjałowienia gleby i utraty jej struktury.
- Zmiany klimatyczne, ekstremalne zjawiska pogodowe, tzw. anomalia pogodowe, prowadzące do powstawania zjawiska suszy i powodzi, przyspieszają procesy degradacji gleb.
- Odwadnianie terenów podmokłych, zastoisk, bagien, które stanowią swoiste magazyny CO2, prowadzi do murszenia utworów torfowych, przez co do atmosfery uwalniane są znaczne pokłady dwutlenku węgla.
- Desertyfikacja, choć w Polsce proces ten nie jest tak zaawansowany, jak w innych regionach świata, jednak na niektórych obszarach naszego kraju obserwuje się już zjawisko degradacji gleb, które może prowadzić do powstawania terenów pustynnych.
Skutki degradacji gleb
Skutki degradacji gleb są odczuwalne na wielu płaszczyznach:
- Degradowana gleba traci zdolność do dostarczania roślinom niezbędnych składników odżywczych, co może powodować zmniejszenie plonów, a w efekcie pogorszenie ich jakości.
- Gleby są domem dla niezliczonych organizmów, utrata bioróżnorodności, prowadzi do wymierania wielu pożytecznych gatunków roślin i zwierząt, co w negatywny sposób wpływa na całe ekosystemy.
- Substancje toksyczne z zanieczyszczonej gleby mogą przenikać do wód powierzchniowych i podziemnych, zagrażając zdrowiu ludzi i zwierząt.
- Zdegradowana gleba traci zdolność do magazynowania węgla, co przyczynia się do wzrostu emisji gazów cieplarnianych.
- Degradacja gleb ogranicza produkcję żywności, co może prowadzić do niedoborów i wzrostu cen produktów rolnych.
Jak zapobiegać degradacji gleb?
- Stosowanie zrównoważonych metod rolnictwa, m.in. rotacja upraw, nawożenie organiczne, spulchnianie gleby, poprawa aeracji, które pozwalają chronić glebę przed erozją.
- Optymalizacja nawadniania, zastosowanie systemów nawadniania kropelkowego, które umożliwiają precyzyjne dozowanie wody.
- Dobór odpowiednich roślin, wysiew roślin tolerujących niekorzystne warunki środowiskowe.
- Melioracje odwadniające, w przypadku występowania wysokiego poziomu wód gruntowych.
- Ograniczenie stosowania nawozów, zastosowanie nawozów organicznych i precyzyjne dawkowanie nawozów mineralnych.
- Ograniczenie stosowania pestycydów i nawozów sztucznych, poszukiwanie alternatywnych metod ochrony roślin i nawożenia.
- Ochrona lasów, zalesianie i renaturalizacja zdegradowanych terenów.
- Ograniczenie urbanizacji, racjonalne zagospodarowanie przestrzeni.
- Edukacja społeczeństwa, podnoszenie świadomości społeczeństwa na temat znaczenia gleby i zagrożeń związanych z jej degradacją.
Dlaczego zdrowa gleba jest tak ważna?
- Zdrowa gleba jest kluczowym elementem, który bezpośrednio wpływa na nasze bezpieczeństwo żywnościowe, to właśnie w niej rosną rośliny, które stanowią podstawę naszej diety. Jej stan ma więc bezpośrednie przełożenie na jakość i ilość produkowanej żywności.
- Gleba bogata w materię organiczną posiada większą ilość próchnicy glebowej, przez co może pochłonąć znacznie więcej węgla niż gleba zdegradowana. Węgiel zmagazynowany w glebie jest bardziej stabilny niż ten, który znajduje się w atmosferze, oznacza to, że pozostaje w glebie przez dłuższy czas, co pomaga ograniczyć zmiany klimatyczne.
- Zdrowa gleba posiadająca silną strukturę jest bardziej odporna na erozję wietrzną i wodną.
Degradacja gleb jest poważnym problemem, który wymaga natychmiastowych działań. Każdy z nas może przyczynić się do ochrony gleby poprzez świadome wybory konsumenckie, wspieranie zrównoważonego rolnictwa oraz edukację w zakresie ochrony gleb.
Literatura:
- Marks. M., Buczyński G. 2002. Degradacja gleb spowodowana mechanizacją prac polowych oraz sposoby i możliwości jej zapobiegania. Post. Nauk Rol. 4.
- Klimkowicz-Pawlas A. 2021. Środowiskowe i zdrowotne skutki zanieczyszczenia gleb oraz metody przeciwdziałania. IUNG-PIB w Puławach. Zeszyt 66(20).
- Przyczyny degradacji gleb, Instytut Ogrodnictwa, www.inhort.pl.